Powstanie styczniowe

Powstanie styczniowe

Geneza powstania styczniowego sięga korzeniami przynajmniej do powstania listopadowego, a już na pewno do jego skutków, mianowicie do zmasowanej rusyfikacji ziem Królestwa. Przedmiotem zmasowanej represji była oświata i kultura, nie wspominając o okolicznościach politycznych, takich jak unieważnienie konstytucji, likwidacja sejmu i wojska polskiego czy też rusyfikacja urzędów państwowych.

Wpływ wojny krymskiej

Upadek powstania listopadowego wcale nie uśpił ducha patriotycznego, który odżył po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej. To w latach pięćdziesiątych XIX wieku odżył ów duch, który kazał organizować się przeciwko zaborcy. W ten sposób powstał wówczas na przykład w Kijowie studencki Związek Trojnicki, jako zorganizowana i zakonspirowana grupa również studenci z Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu, czy też zakonspirowane kółka młodzieżowe w Akademii Medyko-Chirurgicznej i Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Swoistą zachętą do politycznego organizowania się środowisk była odczuwalna skłonność Aleksandra II Romanowa do przeprowadzania reform ustrojowych.

Czerwoni i biali

Społeczne sympatie przedpowstaniowe dzieliły scenę polityczną wzdłuż i w poprzek wniosków, jakie dało się wyciągnąć na podstawie dotychczasowej historii oraz konsekwencji jakie płynęły z określonych stanowisk. Już w czasie powstania listopadowego dał się we znaki podział społeczeństwa na sympatyzujących z powstaniem i tych którzy z rezerwą podchodzili do buntu przeciwko „legalnej władzy cara”. Podziały te szybko przeniosły się w czasie do niedalekiej przyszłości i odwzorowały sympatie pomiędzy tak zwanych białych, czyli arystokracje, zwłaszcza liberalną szlachtę i mieszczańską burżuazje, zmierzających do reform w kooperacji z carską Rosją, a ponad to do reform w sposób pokojowy, wykorzystujący bieżącą skłonność cara do reform ustrojowych. Natomiast po drugiej stronie, niejako w opozycji do białych występowało Stronnictwo Czerwonych, jasno akcentujące potrzebę zrywu zbrojnego przeciwko Rosji oraz stawiające zryw zbrojny jako jedyną drogę zdolną przywrócić sytuację przedrozbiorową Polski. Jakkolwiek wśród białych dominowała liberalna szlachta i burżuazja, tak wśród czerwonych oficerowie, studenci i inteligencja.

Sygnały zmian

Niejako elementem łączącym stanowisko białych i czerwonych były demonstracje patriotyczne, jak na przykład 11 czerwca 1860 pogrzeb wdowy po gen. Józefie Sowińskim. Tysiące osób wyszły również na ulice w ramach manifestacji zorganizowanej z okazji zjazdu trzech monarchów w Warszawie oraz w rocznice wybuchu powstania listopadowego w 1960 roku, zaś w 1961 roku obchodzono w ten sam sposób rocznicę bitwy pod Olszynką Grochowską. Należy podkreślić, iż większość zaangażowanych w demonstracje kierowała sympatie w kierunku czerwonych – argumentem dla białych została krwawa rozprawa sił porządkowych z demonstrującymi, być może również nowe ustępstwa Aleksandra II, który w efekcie tych sygnałów przywrócił Radę Stanu oraz Komisję Wyznań i Oświecenia Publicznego. Car zdawał się w ten sposób wyrazić dobrą wolę polityczną, ale jednocześnie sygnalizował jej koniec 14 października 1861 kiedy to władze carskie ogłosiły wprowadzenie stanu wojennego w Królestwie. Dla białych był to sygnał by podejść do dalszych zmian w sposób organiczny (na miarę nowej epoki), dla czerwonych jednak sygnał do podjęcia radykalnych kroków. Finalizację kierunku powziętego przez czerwonych sprowokował Aleksander Wielopolski, mianowicie przywódca obozu białych i dyrektor powołanej przez cara Komisji Wyznań i Oświecenia Publicznego, który piastował następnie urząd naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego. Widząc kierunek czerwonych Wielopolski zarządził w 1863 roku przymusowy pobór do wojska, mający na celu przerzedzić szeregi młodych czerwonych. „Branka” spowodowała masowy exodus warszawskiej młodzieży do okolicznych lasów, aż w końcu Centralny Komitet Narodowy czerwonych przeobraził się w Tymczasowy Rząd Narodowy. 22 stycznia 1863 proklamowano powstanie. Wydano manifest powstańczy wzywający do walki i dekrety o uwłaszczeniu chłopów.

Powstanie

Początek lat sześćdziesiątych XIX wieku określały prace w łonie czerwonych nad koncepcjami walk powstańczych. Głównym zaangażowanym był m.in. Jarosław Dąbrowski, Ludwik Mierosławski, Zygmunt Sierakowski i Zygmunt Padlewski. Planowano nie tylko strategię walk na terenie Królestwa i w okolicach stolicy, ale i eksport powstania poza granice w formie rewolucyjnej. Zdecydowana większość koncepcji militarnych zawierała rozwiązania taktyczne wojny partyzanckiej, opartej na szeregu mniejszych potyczek. Było już wówczas wiadomo, że potężne dysproporcje między powstańcami a regularnymi wojskami rosyjskimi będą próbowane w bitwach leśnych.